Rzeczpospolita Pawłowska i jej pozostałości
Idee oświecenia były głoszone przez wielu przedstawicieli elit Rzeczypospolitej, lecz niewielu wprowadzało je w czyn. Do tych ostatnich należał Paweł Ksawery Brzostowski. Dzięki niemu powstała bowiem mała republika samorządowa.
Pawłów vel Pawłowo, wieś leżąca koło Turgiel (w historycznym powiecie wileńskim), zwana również Mereczem (stąd litewska nazwa osady: Merkinė) od przepływającej rzeczki Mereczanki, swego czasu stanowiła ośrodek majątku ziemskiego z dworem oraz wsią. Przez Pawłowo, które otaczały, i tak jest do dzisiaj, otwarte pola, przebiegał ważny niegdyś trakt Wilno – Jaszuny – Turgiele – Oszmiana. Miejscowość tę wspominają Michał Baliński i Tymoteusz Lipiński w trzecim tomie „Starożytnej Polski pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym” (Warszawa 1846).
Pawłowo – majątek w dobrach mereckich
W 1767 r. dobra mereckie, liczące ponad trzy tysiące hektarów (1/3 stanowiły lasy), nabył od stolnika nowogródzkiego, Hipolita Korsaka, kanonik wileński ks. Paweł Ksawery Brzostowski (1739‒1827), publicysta, pisarz wielki litewski (1762), następnie referendarz wielki litewski (1774), który od swego imienia nazwał ten majątek Pawłowem. W 1769 r. nadał chłopom w swoich dobrach wolność osobistą, podzielił między nich ziemię i zastąpił powinności pańszczyźniane czynszem z tytułu jej wykupu. Był to początek istnienia Rzeczpospolitej Pawłowskiej.
Rzeczpospolita Pawłowska – początek istnienia
Była to praktyczna realizacja na litewskiej prowincji oświeceniowych ideałów, których orędownikami za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego było wielu przedstawicieli elit Rzeczypospolitej. W czyn jednak skłonni je byli wprowadzić nieliczni, wśród nich ks. Paweł Ksawery Brzostowski. Owo quasi-państewko istniało w latach 1767‒1794 i było w swojej epoce całkowitym novum administracyjnym.
Autonomiczna Rzeczpospolita Pawłowska posiadała własny herb, flagę, monetę, zarząd, skarb, wojsko, kasę samopomocy, szkołę elementarną, medyka, kaplicę. Dożywotnim prezydentem był ks. Brzostowski. Reguły działania tej republiki wyznaczała postępowa konstytucja z 1769 r., oktrojowana (narzucona) przez ks. Brzostowskiego, później jednak zatwierdzili ją mieszkańcy kraju.
Działalność samorządu (sejmu) opierała się na opracowanych przez ks. Pawła Ksawerego Brzostowskiego normatywach, ogłoszonych drukiem w 1771 r. jako „Ustawy stosujące się do dobrego porządku i powinności osiadłych ludzi w dobrach Pawłowa czyli Mereczu”. Sejm Wielki zatwierdził formalnie Rzeczpospolitą Pawłowską i jej konstytucję 4 kwietnia 1791 r. (jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja).
Rzeczpospolita Pawłowska – dalsze losy
Rzeczpospolita Pawłowska zdobyła spory rozgłos w monarchii polsko-litewskiej, w której tzw. kwestia włościańska należała do najistotniejszych i najgoręcej dyskutowanych problemów społecznych. Eksperyment w majątku w Pawłowie budził zainteresowanie i uznanie oświeconych magnatów, jak również króla Stanisława Augusta, który podczas wizyty w republice uhonorował jej prezydenta Orderem Orła Białego.
Kres Rzeczpospolitej Pawłowskiej, istniejącej nieco ponad ćwierć wieku, nastąpił latem 1794 r. podczas działań zbrojnych w trakcie powstania kościuszkowskiego. Pod nieobecność ks. Brzostowskiego uzbrojeni mieszkańcy republiki podjęli walkę z oddziałami rosyjskimi, w czasie której wykazali się bohaterstwem i okazali poświęcenie. W następstwie pacyfikacji, dokonanej przez oddziały moskiewskie, Pawłowo zostało zniszczone, a ludność republiki uległa rozproszeniu.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ks. Paweł Ksawery Brzostowski sprzedał majątek marszałkowi wielkiemu koronnemu, targowiczaninowi, Fryderykowi Józefowi Moszyńskiemu. W 1795 lub 1796 r. udał się na emigrację do Drezna w Saksonii, następnie do Włoch. W tym też czasie podjął próbę zachowania dla potomnych wiedzy o istnieniu Rzeczypospolitej Pawłowskiej. Starał się zamówić u Franciszka Smuglewicza (1745‒1807) cykl obrazów prezentujących dzieje Pawłowa. W 1795 r. powstało „Zatwierdzenie ustawy włościanom w Pawłowie” (być może pierwszy obraz olejny planowanego cyklu; współcześnie w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie), ale nie mamy wiedzy, czy były kolejne obrazy. Możliwe, że szkice Smuglewicza w jakiejś mierze wykorzystał Carlo Antonini (ok. 1740‒po 1821), włoski rysownik, miedziorytnik i architekt działający w Rzymie. Jego grafika (w technice akwaforty), „Le Paysan de Pawłow dans le Palatinat de Vilna” (1797) jest wyidealizowaną wizją prac polowych mieszkańców Rzeczpospolitej Pawłowskiej.
W 1800 r. ks. Brzostowski powrócił na Litwę z ogarniętych wojną Włoch. Osiadł początkowo w Turgielach. Potem był proboszczem w podwileńskiej parafii Rukojnie, gdzie zmarł w 1827 r. Pochowany został w miejscowym kościele parafialnym. Nagrobek założyciela Rzeczpospolitej Pawłowskiej został zniszczony przez rosyjskich okupantów, a świątynia ‒ zamieniona na cerkiew.
Z informacji zawartych w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (t. VII, 1886) wiadomo, że dobra pawłowskie nabył od marszałka Moszyńskiego, Marie-Gabriel de Choiseul-Gouffier, francuski rojalista, emigrant polityczny, dyrektor Akademii Sztuk i Bibliotek Cesarskich w Petersburgu, w owym czasie zausznik carycy Katarzyny II. W XIX w. Pawłowo było własnością Kobylińskich, później Wagnerów.
Zabudowania Rzeczpospolitej Pawłowskiej
W kwietniu 1919 r. w Pawłowie stanął sztab polskich jednostek uczestniczących w „wyprawie wileńskiej”, która przyniosła wyzwolenie miasta od bolszewików. Właścicielem majątku był wówczas Witold Wagner.
W okresie okupacji niemieckiej, od przełomu 1943/1944 r., okoliczne tereny były miejscem działalności 3 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej dowodzonej przez por. Gracjana Froga „Szczerbca”. 4 maja 1944 r. w Pawłowie doszło do starcia żołnierzy brygady z kompanią Litewskiego Korpusu Obrony Terytorialnej (Lietuvos vietinė rinktinė). Walki toczyły się w ruinach dworu i majątku. Zakończyły się zwycięstwem oddziałów AK. Pod okupacją sowiecką zabudowania dworskie w Pawłowie popadały z każdym rokiem w coraz większą ruinę.
Pawłów dzisiaj
Warto dzisiaj odwiedzić Pawłów (oddalony od Wilna o ok. 50 km), by obejrzeć wciąż widoczne pozostałości Rzeczpospolitej Pawłowskiej, oryginalnego eksperymentu społeczno-ekonomicznego schyłkowych dekad I Rzeczypospolitej. Współcześnie są one zabezpieczone w formie trwałej ruiny i objęte opieką konserwatorską.
W pobliskich Turgielach funkcjonuje polskojęzyczna szkoła średnia im. Pawła Ksawerego Brzostowskiego, przy której istnieje muzeum poświęcone postaci twórcy Rzeczypospolitej Pawłowskiej.
Tomasz Balbus
