Kościół katolicki w Turgielach
W Turgielach kościół budowano czterokrotnie. Obecny powstał na przełomie XIX i XX w. jako przebudowa poprzedniej świątyni. Poznajmy tę historię...
Turgiele – krótka historia miejsca
Położone nad rzeczką Mereczanką Turgiele nazwę swoją wywodzą z języka litewskiego od wyrazu turgus, czyli targ, rynek. Wcześniej miejscowość ta zwana była Małym Mereczem albo Mereczem Mongirdowskim. Nazwę tę, z innym doprecyzowaniem geograficznym, przyjęło też od wspomnianej rzeczki wiele okolicznych wsi. Miasteczko leży około 30 km na południowy wschód od Wilna i 18 km na północ od Solecznik (historycznie zwanych Wielkimi).
W swoich wspomnieniach Wacław Cierpiński (1928–1996) tak charakteryzował okolice Turgiel: „Kraina cicha, spokojna, obfita w lasy i pagórki, przecięta wstęgą Mereczanki. Gdzieniegdzie dwór z aleją lipową, świadek wojen napoleońskich i powstań. Z rzadka pałac z kolumnami i oficynami. Tu i ówdzie, wśród lasów, zaścianki szlacheckie okolone topolami, klonami, sadami. Na skraju borów przycupnęły pojedyncze zagrody, jakby czekając na przyjście głodnego lub rannego powstańca – partyzanta. Niewielkie wsie wśród pól pociętych zagonami i miedzami, ciągnące się wzdłuż rzeczek, nad którymi czernieją łaźnie – banie. W sadach i ogrodach pasieki kolorowych uli dających wspaniałe miody z lipy, gryki, wrzosów. Lasy zasobne w leszczynę, poziomki, maliny, czernice, brusznice i cudowne borowiki. Ta część powiatu wileńsko-trockiego była ciekawa historycznie. Turgielski kościół ufundowany przez Wacława Mongirda w 1578 r., drewniany, płonął dwukrotnie. Ten murowany, znany nam, stoi do dzisiaj (…). [Graniczący z Turgielami] folwark Andrzejów otrzymał gen. Lucjan Żeligowski za działania wojenne w 1920 r.”.
W kwietniu 1919 r. miasteczko było świadkiem przemarszu wojsk polskich zmierzających na Wilno. Do wybuchu drugiej wojny światowej odbywał się w Turgielach doroczny jarmark (8 maja).
Kościół w Turgielach – zarys dziejów
Pierwsza świątynia w Turgielach była drewniana. Została wzniesiona już w 1511 r. przez właścicieli miejscowych dóbr Wacława i Aleksandra Mongirdów i Wiktora Gabriałowicza. Jej proboszczem (do 1565 r.) był ks. Adam Jastrzębski. W 1722 r. kościół ten spłonął.
Drugi, większy kościół, choć również drewniany, wybudował kanonik smoleński i proboszcz turgielski, ks. Stanisław Kurczbacha. W źródłach zachował się opis: „W figurze krzyżowej zbudowany, niekonsekrowany, poświęcony jako Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Bez żadnej wieży z krzyżem małym żelaznym. Ściany przez starość mchem obrosłe. Dach gontami kryty, podmurowanie wkoło niskie z kamienia, długości mający łokci 36, szerokości 18, wysokość ścian łokci 9”.
W latach 1767–1824 parafią turgielską zarządzał twórca Republiki Pawłowskiej, ks. Paweł Ksawery Brzostowski. Druga świątynia została rozebrana, a obok miejsca gdzie stała, staraniem ks. Michała Mirinowicza, ówczesnego proboszcza, został wybudowany w 1836 r. z cegły i kamienia trzeci kościół, do czego przyczynił się dziedzic Pawłowa Józef Kobyliński. Jak czytamy w opisie: „Długość kościoła łokci 40, szerokość 20. Dach gontem kryty. Okien w kościele, w zakrystii i na łożach w ogóle 18 i okno w półkole nad Wielkim Ołtarzem”.
W końcu XIX w. parafia turgielska liczyła około 9000 wiernych. Gdy trzeci kościół okazał się zbyt mały, podjęta została decyzja o wystawieniu czwartej świątyni, także murowanej. Powstała na planie prostokąta w latach 1895–1909. Została zrealizowana w formie przebudowy poprzedniej z uwagi na przeszkody czynione przez władze zaborcze na terenach tzw. Ziem Zabranych w przypadku budowy nowych kościołów. Autorem projektu był rosyjski architekt Aleksiej Połozow, wileński inżynier gubernialny.
Zakres prac obejmował: dobudowę bocznych naw. Główną nawę podwyższono na filarach wzniesionych ze ścian poprzedniej świątyni. Dobudowano także przedsionek i absydę. Nowością były dwie, czterokondygnacyjne, wieże. Ściany zostały wykonane z kamienia, a łuki i sklepienia z cegły. Elewacje świątyni pokryte zostały warstwą tłuczonego kamienia z zaprawą wapienną. Budowla, o wymiarach 40 m x 26 m, stanęła przy skrzyżowaniu dróg prowadzących z Turgiel do Taboryszek, Kamionki, Rudomina i Jaszun. Za świątynią powstał cmentarz wraz z kaplicą pw. św. Feliksa Walezego, wzniesioną przez Kobylańskich w połowie XIX w. Do wybuchu drugiej wojny światowej proboszczem parafii turgielskiej, a następnie także dziekanem, był ks. Paweł Szepecki.
Turgiele w latach 40. XX w.
W II Rzeczypospolitej w Turgielach działały: szkoła powszechna, poczta, placówka zdrowia, apteka i kilka sklepów. Miejscowość była także siedzibą dekanatu archidiecezji wileńskiej, liczącego osiem parafii. Turgielska parafia, mająca wówczas już prawie 11 000 wiernych, należała do największych w archidiecezji.
W okresie okupacji niemieckiej Wileńszczyzny (1941–1944) Turgiele pozostały siedzibą gminy zarządzaną przez kilkunastu litewskich urzędników. Przy kościele znajdował się wtedy posterunek policji litewskiej obsadzony przez 33 funkcjonariuszy. W końcu grudnia 1943 r. miasteczko zostało zajęte przez oddziały Armii Krajowej dowodzone przez por. Gracjana Froga „Szczerbca” i cichociemnego por. Adama Boryczkę „Tońkę”. Posterunek policji znajdował się w drewnianym budynku i został spalony. Policjanci schronili się wcześniej w turgielskiej świątyni. Poddali się po wezwaniu proboszcza ks. Józefa Obrembskiego (1906–2011, legendarnego kapłana na Wileńszczyźnie) do zaprzestania walki i po otrzymaniu gwarancji bezpieczeństwa ze strony atakujących. Po rozbrojeniu funkcjonariusze zostali zwolnieni.
Zastępca szefa kontrwywiadu komendy Okręgu AK w Wilnie, por. Henryk Borowski „Trzmiel” zeznawał już po wojnie w bezpiece: „W rejonie Rudomina i Turgiel była tzw. Rzeczpospolita Polska. Niemcy nie mieli tam dojścia. Teren ten był całkowicie obsadzony przez władze polskie”.
Od wiosny 1944 r. Turgiele wraz z okolicznymi wsiami były jedną z głównych baz terenowych kilku oddziałów Okręgu Wileńskiego AK. Udokumentowane są fotograficznie i filmowane kamerą w kościele i na rynku turgielskim uroczyste obchody Wielkanocy 9 i 10 kwietnia 1944 r. z udziałem oficerów komendy okręgu AK przybyłych specjalnie z Wilna (rezurekcja, wręczenie odznaczeń, defilada). Znane są dzisiaj dwa zdjęcia wykonane wówczas w tym kościele i kilkadziesiąt ujęć fotograficznych zrobionych na placu przed świątynią.
Tomasz Balbus
