150. rocznica powstania Muzeum Polskiego w Rapperswilu | Polonika

Początki Muzeum Polskiego w Rapperswilu

Muzeum Narodowe Polskie na zamku w Rapperswilu zostało założone w roku 1870 przez polskiego emigranta Władysława hr. Broël-Platera, wspieranego przez środowiska polskie i Szwajcarów związanych z pisarzem Gotfrydem Kellerem. Plater utworzył muzeum w zabytkowym zamku z XIII w., który wydzierżawiono Polakowi za symboliczną opłatę na 99 lat. Wyremontowany obiekt stał się miejscem przechowywania rozrastającej się z czasem kolekcji dzieł sztuki, pamiątek, książek i archiwaliów związanych z ojczyzną.

Widok Rapperswilu ok. 1885 r. (POLONA)

Jeszcze przed otwarciem muzeum w Rapperswilu, nad Jeziorem Zuryskim stanęła ufundowana przez Platera Kolumna Barska zwana Polską Kolumną Wolności. Została odsłonięta16 sierpnia 1868 r. w stulecie konfederacji barskiej. Autorem projektu kolumny był szwajcarski architekt Julius Stadler z Politechniki w Zurychu, a rzeźbę wzbijającego się do lotu orła wykonał Louis Wethli. Z czasem marmurową kolumnę zastąpiono żeliwnym odlewem. Na tablicach zdobiących cokół kolumny znajduje się herb Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz inskrypcje – w języku łacińskim: „Magna res libertas” oraz polskim i niemieckim: „Niespożyty duch polski stuletnią krwawą walką protestujący przeciw ciemiężącej go przemocy z wolnej ziemi Helwetów przemawia do sprawiedliwości, Boga i świata”. Autorem cytatu jest poeta Kornel Ujejski. Kolumna została później przeniesiona na dziedziniec zamkowy, a od 1968 r. stoi obok wejścia na zamek raperswilski – siedziby Muzeum Polskiego.

Kolumna Barska na dziedzińcu zamku raperswilskiego

Historia zbiorów muzealnych w Rapperswilu

Kolekcja muzeum stale się powiększała dzięki darom z całego świata, a po upadku powstań narodowych placówka odgrywała ważną rolę, koordynując oraz inicjując działania zmierzające do odzyskania przez Polskę niepodległości. Wśród mecenasów raperswilskiego centrum polskiej diaspory warto przypomnieć urodzonego w Kauklach, w ówczesnej guberni kowieńskiej, powstańca styczniowego, sztokholmskiego antykwariusza, kolekcjonera i gorącego patriotę Henryka Bukowskiego. Wspólny grób Władysława hr. Broël-Platera, jego żony, znanej niemieckiej aktorki Karoliny Bauer, oraz Henryka Bukowskiego znajduje się na wewnętrznym dziedzińcu zamku w Rapperswilu. Warto również wspomnieć, że bibliotekarzami pierwszego muzeum raperswilskiego byli m.in. Zygmunt Wasilewski, Stefan Żeromski i Stanisław Grabski.

Tablica upamiętniająca Stefana Żeromskiego

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wypełniony został testament Władysława hr. Broël-Platera i zbiory raperswilskie w roku 1927 uroczyście przewieziono do Warszawy. W akcję ich sprowadzenia aktywnie włączył się sam Marszałek Józef Piłsudski. Ofiarowana niepodległej ojczyźnie kolekcja liczyła przeszło 3000 dzieł sztuki, 2000 pamiątek historycznych, zbiór militariów, 20 000 rycin, 9000 medali i monet, 92 000 książek i 27 000 archiwaliów. Niestety w czasie drugiej wojny światowej niemal wszystkie raperswiliana zostały zniszczone przez Niemców. Niewielką liczbę zachowanych obiektów można dzisiaj odnaleźć w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza oraz na Zamku Królewskim w Warszawie. Ocalała, m.in. przewieziona z Rapperswilu do Warszawy urna z sercem Tadeusza Kościuszki, którą w 1927 r. złożono w kaplicy na Zamku Królewskim. W 1939 r. ta cenna narodowa relikwia została z narażeniem życia uratowana przez kustosza zbiorów zamkowych Kazimierza Brokla. Cudem przetrwała Powstanie Warszawskie. Obecnie znajduje się w odbudowanym po wojnie warszawskim zamku.

Burzliwe losy Muzeum Polskiego w Rapperswilu

Po przewiezieniu do kraju zbiorów Muzeum Narodowego Polskiego mury zamku raperswilskiego na kilka lat opustoszały, ale w roku 1936 otwarta została wystawa współczesnej sztuki polskiej, która zapoczątkowała funkcjonowanie nowego muzeum, kierowanego przez Halinę Kenarową-Jastrzębowską.

Muzeum Polski Współczesnej prezentowało osiągnięcia II Rzeczypospolitej, a w czasie drugiej wojny światowej otaczało opieką 13 000 polskich żołnierzy, głównie z 2 Dywizji Strzelców Pieszych, internowanych w 1940 r. w Szwajcarii po walkach we Francji. Po drugiej wojnie światowej nowe władze komunistyczne próbowały przekształcić placówkę w muzeum o charakterze propagandowym, co napotkało na opór Szwajcarów. Do zamknięcia muzeum ostatecznie doszło w 1952 r., a jego zbiory przewieziono do kraju.

Widok z zamku

Po likwidacji muzeum w styczniu 1954 r. powstało polsko-szwajcarskie „Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu”. Jego twórcami byli Szwajcarzy oraz polscy emigranci nieakceptujący władzy komunistycznej w Polsce. Wielu z nich rekrutowało się ze środowiska żołnierzy polskich, którzy po zakończeniu wojny pozostali w Szwajcarii. Dzięki zabiegom Towarzystwa w roku 1975 zostało otwarte na zamku trzecie już Muzeum Polskie w Rapperswilu, którego kustoszem został Janusz Morkowski.

W 1978 r. powstała Fundacja Kulturalna Libertas powołana przez Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w celu pozyskiwania środków na rozwój i utrzymanie placówki. Bardzo ważny był wkład w umocnienie podstaw materialnych Muzeum współzałożyciela Fundacji – Juliana Godlewskiego. W zakupionej jego staraniem kamienicy „Burghof”, przylegającej do zamkowego wzgórza, od 1987 r. mieści się biblioteka i archiwum Muzeum Polskiego gromadzące cenne dokumenty stowarzyszeń i organizacji politycznych oraz zbiory ikonograficzne.

Ważnym wydarzeniem dla Muzeum Polskiego w Rapperswilu było przekazanie w 2014 r. zaginionych obrazów Hanny Weynerowskiej „Kali” (1918–1998), absolwentki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1939), żołnierza powstania warszawskiego, cenionej malarki działającej z powodzeniem poza granicami kraju (w Belgii, Kanadzie, od 1953 r. w Stanach Zjednoczonych). Na mocy zapisu testamentowego z czerwca 1988 r., artystka przekazała w darze Muzeum Polskiemu w Rapperswilu kolekcję 90 swoich obrazów przechowywanych w willi w San Francisco. Po jej śmierci dzieła te nigdy nie dotarły do miejsca przeznaczenia. Muzeum Polskie w Rapperswilu zwróciło się w 2010 r. do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z prośbą o pomoc w poszukiwaniu i odzyskaniu obrazów. Szczęśliwy powrót zaginionych obrazów do Muzeum Polskiego w Rapperswilu był efektem intensywnych działań MKiDN prowadzonych w ścisłej współpracy z Biurem FBI w Polsce.

Widok na zamek

Muzeum Polskie w Rapperswilu dzisiaj

Placówka jest członkiem Stałej Konferencji Muzeów Archiwów i Bibliotek na Zachodzie. Ta organizacja została założona w 1979 r. w Muzeum Polskim w Rapperswilu i zrzesza muzea, archiwa i biblioteki polskie poza granicami kraju. Od 2005 r. funkcję dyrektora placówki pełni dr Anna Buchmann.

W 2020 r. trudna i złożona jest sytuacja Muzeum Polskiego w Rapperswilu, najbardziej rozpoznawalnego symbolu polskiej Emigracji. Wiąże się to z decyzją o usunięciu tej instytucji z jej historycznej siedziby, którą podjęły władze gminy Rapperswil-Jona. Mimo intensywnych negocjacji prowadzonych przez kilka lat z władzami gminy, jak i rozmów z udziałem wielu polityków na najwyższych szczeblach, a także starań zarówno Polaków z kraju i diaspory, jak i Szwajcarów wspierających muzeum, funkcjonowanie placówki na zamku raperswilskim ma się zakończyć w 2021 r.

Muzeum Polskie, mimo zapewne nieuchronnej konieczności opuszczenia zamku, który pełnić ma głównie funkcje komercyjne, nie zaprzestanie działalności. Będzie kontynuować swoją misję, jednocząc nie tylko polską wspólnotę, lecz także wzbogacając polsko-szwajcarskie dziedzictwo kulturowe i upowszechniając w Szwajcarii kulturę, historię oraz tradycje Rzeczpospolitej.

Warto, by historię Muzeum Polskiego w Rapperswilu poznawali również najmłodsi odbiorcy kultury. To dla nich Instytut Polonika przygotował odcinek przygód Pola i Niki odwiedzających tajemniczy zamek nad Jeziorem Zuryskim.