Mozaiki Jana Henryka Rosena w katedrze św. Ludwika | Polonika

Rosen – słynny twórca sztuki sakralnej w USA

Jan Henryk Rosen przyszedł na świat w Warszawie 25 lutego 1891 r., jak sam opowiadał: „pomiędzy sztalugami a armatą. Kiedy mówię o armacie, to mówię oczywiście o modelu armaty, ponieważ w pracowni mojego ojca [malarza-batalisty, Jana Bogumiła Rosena (1854‒1936)] były różne zbiory wojskowe: szable, karabiny, mundury, czapki ułańskie – i ja między tym rosłem”. Życiorys Jana Henryka jest równie bogaty jak lista jego uzdolnień, nagród i odznaczeń.

Jan Henryk Rosen na fotografii Jana Alojzego Neumana z lat 30. XX w., Wikipedia

Przez 45 lat stworzył około pięćdziesiąt zespołów dekoracji w świątyniach różnych wyznań i budynkach publicznych. Między innymi uchodzącą za największą na świecie mozaikę, pokrywającą główną kopułę bazyliki katedralnej w Saint Louis w stanie Missouri w Stanach Zjednoczonych. Znany w USA jako John de Rosen uchodził za jednego z najsłynniejszych twórców sztuki sakralnej za oceanem.

Jan Henryk Rosen i jego „sztuka liturgiczna”

Po pierwszej indywidualnej wystawie w Zachęcie, która okazała się ogromnym sukcesem, arcybiskup Józef Teodorowicz, zwierzchnik kościoła ormiańsko-katolickiego, zaproponował początkującemu artyście wykonanie malowideł w katedrze ormiańskiej we Lwowie.

Fot. Robin Schuil, wnętrze katedry ormiańskiej we Lwowie, Wikimedia

Do dziś ściany w nawie i prezbiterium katedry niemal w całości pokrywają jego malowidła pozostające najsłynniejszą realizacją malarza w Europie. Artysta jest też autorem malowideł, witraży i mozaik do wielu obiektów w Polsce i za granicą, m.in. w kościele św. Józefa na Kahlenbergu w Wiedniu czy w letniej rezydencji papieskiej w Castel Gandolfo we Włoszech.

W 1934 r. na Politechnice Lwowskiej zlikwidowano Katedrę Rysunku Figuralnego, gdzie Rosen był profesorem. Skorzystał więc z zaproszenia od ambasadora RP w USA, hr. Jerzego Potockiego i pod koniec roku 1937 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Miał ozdobić freskami reprezentacyjną salę przyjęć w polskiej ambasadzie w Waszyngtonie. Następnie wykonał dekoracje polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 r. Wybuch drugiej wojny światowej, a potem komunistyczna rzeczywistość w powojennej Polsce zatrzymały malarza w USA. W ten sposób rozpoczął się nowy, ostatni rozdział w biografii artystycznej Rosena, zarazem najpłodniejszy, najbardziej różnorodny i najdłuższy.

J.H. Rosen, Złożenie Chrystusa do grobu, Katedra Narodowa, Waszyngton, Wikipedia

Duchowość i głęboka religijność spajają biografię i twórczość Rosena. Realizował projekty dla świątyń rzymskokatolickich, protestanckich, greckokatolickich oraz w budynkach użyteczności publicznej. Są wśród nich realizacje we wnętrzach świątyń w Waszyngtonie: protestanckiej Narodowej Katedry i katolickiej katedry św. Mateusza, w Narodowym Sanktuarium Niepokalanego Poczęcia, w luterańskim kościele St. James . Inne prace malarza znajdują się m.in. w Anaheim, San Francisco, Buffalo, Filadelfii i Memphis. Ostatnią pracą był projekt dla kościoła w Pittsburghu.

Przez kilka lat (1939–1949) Jan Henryk Rosen wykładał „sztukę liturgiczną” na Katolickim Uniwersytecie Ameryki (CUA) w Waszyngtonie. Uczelnia ta w 1957 r. uhonorowała go doktoratem honoris causa. W latach pięćdziesiątych XX w. był konsultantem Episkopatu USA ds. sztuki sakralnej. W miesięczniku „Triumph” publikował artykuły na temat ikonografii.

Chociaż Rosen uprawiał malarstwo monumentalne, używając najczęściej techniki enkaustycznej (mieszanie pigmentu z woskiem pszczelim), w USA zasłynął jako twórca wielkoformatowych mozaik. Znalazł się wśród artystów, którzy stworzyli dekorację mozaikową w bazylice katedralnej w Saint Louis, poświęconej Chrystusowi Zwycięskiemu i św. Ludwikowi IX, królowi Francji, patronowi miasta.

Bazylika katedralna pw. Chrystusa Zwycięskiego i św. Ludwika króla Francji, Saint Louis, Wikipedia

Mozaiki w bazylice katedralnej w St. Louis

Architektura katedry, ukończonej w 1914 r., jest połączeniem średniowiecznej bryły na planie krzyża łacińskiego z dwuwieżową fasadą i detalami architektonicznymi z bizantyjskim wystrojem mozaikowym wnętrza przykrytego kopułami. Ściany, łuki, filary i kopuły monumentalnej budowli niemal w całości pokrywa dekoracja mozaikowa. Jest to prawdopodobnie największy zbiór mozaik na świecie, o powierzchni około 7710 m². Instalacja odbywała się w latach 1912‒1988. Użyto około 41,5 miliona szklanych tesser (małych kawałków barwionego szkła, 0,7‒1,5 cm, obrobionych, kwadratowych bądź prostokątnych). Miały ponad 7000 różnych kolorów i odcieni. Powstałe dzięki temu bogate, wibrujące kolorami wnętrze nawiązuje do klasycznych budowli bizantyjskich.

Mozaika Rosena w kopule katedry w St. Louis

Jan Henryk Rosen jest autorem dekoracji centralnej kopuły, która wznosi się na wysokość 43 m, na skrzyżowaniu naw oraz dekoracji Łuku Sądu w katedrze w St. Louis. Projekt pokrywa około 1300 m² powierzchni i jest największą istniejącą mozaiką.

Fot. Adam Smith, widok wnętrza kopuły głównej katedry w St. Louis; mozaika zaprojektowana przez J.H. Rosena, Flickr (za zgodą autora)

Czaszę kopuły wypełniają sceny biblijne. Pośrodku, najbliżej prezbiterium, widzimy proroka Eliasza wznoszącego się do nieba w płonącym rydwanie – jako starotestamentowa figura Chrystusa zwiastującego Jego wniebowstąpienie. Podpis brzmi: A fiery chariot and fiery horses parted them bouth asunder and Elias went up to Heaven. (Druga Księga Królewska, 2, 11-12: oto [zjawił się] wóz ognisty wraz z rumakami ognistymi i rozdzielił obydwóch: a Eliasz wśród wichru wstąpił do niebios). Na lewo od Eliasza jest wizerunek brzemiennej „niewiasty obleczonej w słońce”, ze smokiem czekającym na narodziny dziecka – jak zapisano w Apokalipsie św. Jana (12, 1), z podpisem: And a great sign appeared in Heaven, a woman clothed in the sun (Potem wielki znak się ukazał na niebie: Niewiasta obleczona w słońce). Dalej widnieje przedstawienie wizji proroka Ezechiela z czterema skrzydlatymi istotami, które w Nowym Testamencie zostaną odczytane jako symbole czterech ewangelistów: The World of the Lord came to Ezekiel and the hand of the Lord was upon him (Księga Ezechiela, 1, 3: Pan skierował słowo do [...] Ezechiela [...]; była tam nad nim ręka Pańska).

Czwarta scena przedstawia Trójcę Świętą w ujęciu „Tronu Łaski”, konwencji popularnej w średniowieczu, ukazującej Boga Ojca podtrzymującego ukrzyżowanego Chrystusa w towarzystwie Ducha Świętego w postaci gołębicy. Jako model twarzy Boga Ojca Jan Henryk Rosen wykorzystał podobiznę patriarchy Atenagorasa I z Konstantynopola. Podpis głosi: Glory to be the Father to the Son and to the Holy Ghost (Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu).

Pomiędzy scenami ujętymi w geometryczne ramy stoją Cherubini z niebieskimi skrzydłami, wychwalający Świętą Trójcę w czterech językach: angielskim, słowiańskim, greckim i łacińskim. Wokół centrum kopuły, przedstawieni są Serafini między złotymi płomieniami. Dominująca czerwień tła kontrastuje ze złotem i błękitem, intensyfikując ich barwy i jeszcze bardziej odrealniając profetyczne przedstawienia biblijne.

Kopuła została ukończona w 1965 r. Natomiast Łuk Sądu Ostatecznego, jeden czterech podtrzymujących kopułę, ukazujący Chrystusa przyjmującego pokutujących w 1962 r. Interesująco zobrazowani są ci, którzy odrzucają Zbawiciela, nie idą w ogień piekielny, ale w śnieg i zimno, jako wieczny chłód bez miłości Bożej.

Mozaiki zainstalowała firma Ravenna Mosaic Company, założona przez niemieckich emigrantów, Paula Heuducka i jego syna Arno, głównie w celu tworzenia bizantyjskich mozaik dla katedry. W podziemiach kościoła znajduje się muzeum poświęcone dekoracji mozaikowej.

Rosen i jego działania dla Polonii

Jan Henryk Rosen aktywnie angażował się w życie polskich organizacji w Stanach Zjednoczonych. Był członkiem-założycielem Pittsburgh Polish Arts League, a kiedy przeprowadził się do Waszyngtonu, został honorowym członkiem Polish American Arts Association i Stowarzyszenia Kombatantów Polskich. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari, otrzymał również francuski Order Legii Honorowej oraz Croix de Guerre i brytyjski Military Medal for Bravery in the Field. Był dobrze wykształconym intelektualistą i niezwykle utalentowanym artystą.

Mimo dużego powodzenia i dorobku artystycznego zmarł 22 sierpnia 1982 r. w Arlington (stan Wirginia) opodal Waszyngtonu w ubóstwie, nieco zapomniany, został pochowany na tamtejszym Columbia Gardens Cemetery. W nekrologu, zamieszczonym w „The Washington Post”, napisano: „Jan Henryk de Rosen, lat 91, malarz religijnych malowideł ściennych, żołnierz trzech armii podczas I wojny światowej i były dyplomata w służbie ojczystej Polski”.

Elżbieta Pachała-Czechowska

Polskie tłumaczenie cytatów z Pisma Świętego za Biblią Tysiąclecia.